Forrige uke tok Nora med oss til Perugia, Firenze og Trentino. Vi befinner oss fortsatt i Italia på Noras dannelsesreise. I del 2 skal vi besøke Bessano del Grappa, Venezia, Trieste og Pesaro.
Tekst: Nora G. Bækkelund (Doktorgradstipendiat ved Mohnsenteret for innovasjon og regional utvikling (Høgskulen på Vestlandet)
Foto: Nora G. Bækkelund og Fabio Ferrarini
Bassano del Grappa: Den berømte tømmerbrua i sentrum av Bassano del
Grappa. Foto: Nora G. Bækkelund
Bassano del Grappa, 13. juli
Me tek toget i dalbotnen av Valsugana, heilt til Bassano del Grappa. Som de kanskje skjønar av namnet er Bassano del Grappa kjend for det lokale brennevinet. Grappa er druebrennevin og vert produsert i store delar av Italia, men grappa frå Bassano del Grappa vert rekna mellom dei betre. Utover grappa er Bassano del Grappa kjend for ei gamal trebru som krysser elva Brenta, og for sin strategisk viktige posisjon under fyrste verdskrig. Byen var i passeleg avstand til fronten oppe i alpane. Noko av krigsinfrastrukturen er framleis synleg frå toget som går mellom Valsugana og Bassano del Grappa. Både delar av alpestyrkane, og hjelpeorganisasjonar som amerikanske raude kors haldt til i Bassano udner krigen. Hemingway var stasjonert her som ambulansesjåfør for raude kors heilt til han vart skadd og send til Milano. Eg vil ikkje utelukka at opphaldet i Bassano kan ha påverka Hemingway sitt forhold til alkohol, men småbyen ved foten av alpane har òg fått ein plass i “A farewell to arms”.
Venezia, 14. juli
Utan at det eigentleg var planlagt føl me i Hemingway sine fotspor – ikkje med referanse til grappaen me drakk i Bassano del Grappa, men til retninga me tek derifrå. Me tek toget til Venezia, byen der ein meir moden Hemingway mintest krigen han hadde opplevd i ungdommen, drakk og skreiv “Across the River and into the Trees”. Me har blitt invitert på fest av venners venner. 14. juli er nemlig “La festa del Redentore”, ein årleg kjempefest for å markera slutten av pestepidemien. Medan Venezia “alltid” har vore plaga med sjukdomsspreiing (tenk Thomas Mann og Døden i Venedig), var pesten på 1500-talet særleg valdsam. Venezianarane lova Gud å stella i stand ei stor religiøs markering når pesten var over, og dei held framleis det dei lovde. I dag er det nok eit mindretal som markerar “La festa del Redentore” i kyrkja, medan dei fleste feirar med piknik, dans og fyrverkeri.
Kva er vel betre enn ein folkefest langs kanalane, avslutta med 40 minutt fyrverkeri? Men å delta på denne festen krev sitt. Det er uklokt å dra til Venezia om sommaren. Byen er kokande varm, fuktig og full av mygg og turistar utan folkeskikk, samt sure Venezianarar. Me stod i kø i ein time for å ta vaporettoen til Giudecca der me skulle møta venene våre. Køen er lang, og ventetida vert vidare forlenga av folk som snik og presser seg fram. Heldigvis har lokalbefolkninga sin eigen kø og får gå om bord før oss andre. Men det er ikkje nok. Mange Venezianar opplever å mista byen sin, både fordi eigendomsprisane stig med turismen og fordi sjela nærmast vert trampa ut av byen av dei mange framande føtene som sliper brusteinen. Endeleg ombord i vaporettoen overhøyrer eg ein samtale mellom ei innfødd og ei dame frå Verona. Venezierinna fortel at talet på fastbuande synk årleg. Er byen som vart bygd på ein sump av galningar (for ein må vera litt galen for å bygga ein by på ein stad som dette) og var hovudstaden i ein republikk som strakk seg frå Bergamo til det som i dag er Kroatia, no dømd til å trakkast ned av framande og synka i havet?
Gorizia, 25. juli
Nova Gorica: Den gamle stasjonen til den transalpinske jernbanen, som no befinn seg i Nova Gorica i Slovenia. Sett frå Gorizia i Italia. Foto: Fabio Ferrarini
Frå Venezia bringer jernbana oss til Gorizia, enno ein nøkkelstad frå fyrste verdskrig. I likskap med Trento, Bassano del Grappa og Trieste, var Gorizia ein del av det Austeriksk-Ungarske imperiet. Seinare gjekk grensa mellom Italia og Jugoslavia nettopp her. Faren til Fabio avla militærteneste i området og har tilbragt mang ein dag i ei brakke i Gorizia der han haldt auge med ein jugoslavisk vernepliktig som sat i ei brakke på den andre sida av grensa og haldt auge med dei italienske vernepliktige. I dag kan ein koma til å kryssa grensa mellom Italia og Slovenia utan å merka det. Gorizia på den eine sida, og Nova Gorica på den andre, er praktisk talt ein og same by, delt i to av språket. I alle fall på vegskilta. Mange slovenarar i grenseområdet snakkar godt italiensk, kanskje av økonomiske årsaker. For sjølv om grenser er konstruerte og kan verka uvesentlege for folk som oss som er så heldige å kunna kryssa dei utan noko større bry, har dei ein effekt. Korleis elles kan ein forklara at eit måltid kostar 1/3 mindre på andre sida av grensa og at hotellinnehavaren ringer frøkner frå Nova Gorica dersom gjestar ber om “una coperta” (eit pledd)?
Trieste, 16.-18. juli
På veg til Trieste vitjar me bestemora til Fabio i Monfalcone. Heldigvis har me ikkje ete frukost. Bestemor Franca er ein god kokk. No sit de sikkert der og tenkjer at alle italienske bestemødre er gode kokkar. Det er ikkje heilt sant. Den andre bestemora til Fabio et helst spaghetti med philadelphia (ei uhøyrd blanding) og er kunn flink til å laga to-tre typiske rettar frå Milano. Franca er derimot flink på ein utypisk måte. Ho lagar alltid noko nytt og kan rettar både frå heile Italia og frå det franske kjøken. Det er farleg å eta hos slike folk, som server tre rettar og deretter overtaler deg til å eta både kake og is. Me er mette i tre dagar etter denne lunsjen.
Det fyrste me gjer i Trieste er å gå omvegen via hamna på veg til leiligheta me skal bu i. Slik får me eit etterlengta gjensyn med landemerka Molo Audace og Piazza dell'Unità d'Italia. Trieste er ein fascinerande by, litt som ein krysning mellom Bergen og Wien. Trieste var lenge hamnebyen til Austerrike, og seinare det Austerriksk-Ungarske imperiet. Ved slutten av fyrste verdskrig vart Trieste del av Italia. Ved slutten av andre verdskrig kom dei Jugoslaviske styrkane fyrst, og amerikanarane og britane eit par timar etter. Dei vart einige om å oppretta Det frie territoriet Trieste, som inkluderte Trieste og områda rundt – litt som Wien og Berlin, berre at Triste ikkje vart splitta i seksjonar. Grensa mellom Italia og det frie territoriet gjekk nettopp i Monfalcone, heilt til 23. oktober 1954, då Trieste igjen vart del av Italia.
Innbyggarane i Trieste ber heilt sikkert preg av denne historia, i alle fall med tanke på den etniske blandinga og dialekta som har element av både tysk, serbisk og kroatisk. Elles er triestinarane kjend for å vera uforsiktige med pengar og med alkohol. Det er lite du kan gjera når klokka nærmar seg to på natta og du har drukke nok, men nokon i selskapet seier dei magiske orda “Non ci lascieremo così come cani?” - Me skil vel ikkje lag som hundar? Då vert ein jo berre nøydd å ta eit glas til.
Pesaro, 19.-20. juli
På toget mot Pesaro søv eg med open munn som ein annan tulling. Takk skal du ha, Trieste. Heldigvis skal me ingenting spesielt i Pesaro. Utover å vera fødestaden til komponisten Rossini, og å vera kjend som ein særskild sykkelvenleg by, ser Pesaro ut til å vera som dei fleste andre byar langs den italienske Adriaterhavskysten: Sjarmerande gamalt sentrum litt inn i landet, villaer frå 30-tallet litt nærare stranda, og ei rekke kitschy hotell frå 70-90-talet bak strandpromenaden.
Me har leigd eit hus i den eldre delen av Pesaro, eit murhus over to etasjar med murgolv og treskodder framom vindauga. Det er noko rart med dette huset, som om me har drege i feil retning frå Trieste. På bordet ligg ei serbo-kroatisk ordbok og på veggen heng eit kart over Adriatarhavet. Kven har budd her eigentleg? På vaskerommet finn eg eit treskilt påskrive “Martinovich”. Me spør, og det syner seg at bestefaren til innehavaren var flyktning frå Istria, ein «esule».
Då Istria offisielt hamna under jugoslavisk styre flytta mange frå den italienske minoriteten til Italia. Dei drog til ulike delar av Italia, men mange busette seg på andre sida av Adriatarhavet, som i Pesaro. Der kunne dei i det minste sjå på havet og vita at Istria var på den andre sida. Saknet etter Istria var sterkt hos mange av dei som flykta derfrå. Såleis framstår det paradoksalt at så mange drog, og at så godt som ingen flytta attende. Det finst nok av forklaringar, både av storpolitisk og personleg karakter, men historia om «gli esuli» er ein brannfakkel utan like, der tilhøyre, identitet, politiske sympatiar, framandfrykt og gamalt fiendskap blussar opp som ein god Molotov cocktail. Eg vel å spara den til ei anna anledning.
Pesaro: Der vegen sluttar, byrjar havet. Og der havet sluttar, ligg Istria. Foto: Fabio Ferrarini